Ο Σπύρος Παπαλουκάς, γεννημένος στη Δεσφίνα, στον Παρνασσό, και εμποτισμένος με βαθιά ελληνική αίσθηση, βίωσε, από τα εφηβικά του χρόνια, τις αιώνιες αξίες του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών και την τελειότητα των ψηφιδωτών της Μονής του Οσίου Λουκά.

Ο απολλώνιος Παπαλουκάς σ' όλη του τη ζωή πειθαρχεί απόλυτα στο πνεύμα και το λόγο του έργου του. Η ρυθμικότητα του Είναι του ταυτίζεται μ' αυτή την ίδια τη λειτουργία της φύσης, την οποία αποδίδει με δέος. Το κύριο μέρος της δημιουργίας του εστιάζεται στη ζωγραφική ερμηνεία, με νέα πλαστικά εκφραστικά μέσα. Η δυνατότητά του να μπορεί να δει μ' έναν άλλο τρόπο τη φύση και τον κόσμο συνιστά την ποίηση στο έργο του. Η τετραετής παραμονή στο Παρίσι τον βοήθησε να αποστασιοποιηθεί από το πνεύμα της Σχολής του Μονάχου.

Ο Παπαλουκάς εγκαταλείπει το Παρίσι για να πάρει μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία ως πολεμικός ζωγράφος. Συναισθανόμενος το χρέος του -να συμβάλει με τις δικές του δυνάμεις στην κομβική αυτή στιγμή της ιστορίας- αναχωρεί για τη Σμύρνη, σε αναζήτηση του ονείρου για εθνική ολοκλήρωση με τη συμπερίληψη στην Ελλάδα των εστιών του Ελληνισμού της Ιωνίας. Δυστυχώς σώζονται ελάχιστα έργα από την ηρωική ζωγραφική του εκείνης της περιόδου, που, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Στρατή Δούκα, περιλάμβανε 500 ελαιογραφίες και σχέδια, που εκτέθηκαν στην Αθήνα και, καθώς ξαναστάλθηκαν στη Σμύρνη, κάηκαν στο τρένο. Τρεις υδατογραφίες της Συλλογής του Ιδρύματος Θεοχαράκη δίνουν ένα μικρό δείγμα αυτής της περιόδου.

Η Αίγινα υπήρξε το καταφύγιό του μετά την εξαντλητική, τραγική εμπειρία της Μικρασιατικής Καταστροφής. Το 1923 ζωγράφισε το «Ναό της Αφαίας» (λάδι σε χαρτόνι, 24χ20 εκ.), αιχμαλωτίζοντας με την παλέτα του την αιώνια πνοή του μνημείου. Αυτός ο ναός, που χτίστηκε στα ερείπια παλαιότερου γύρω στο 500 π.Χ., θεωρείται ότι αποτέλεσε πρότυπο του Ικτίνου και του Καλλικράτη για τον Παρθενώνα. Ο Παπαλουκάς εστίασε κυρίως την προσοχή του στις πλαγιές της Αίγινας, πιστεύοντας ότι τα πάντα βρίσκονται στη φύση, αδιαφορώντας για τα πρόσκαιρα εφέ του φωτός. Ζωγράφισε τη δική του Αίγινα, με τις αναλογίες της χρυσής τομής στην οργάνωση της σύνθεσης, για να κατακτήσει τη μυστική της αρμονία, με τα χρώματα να ξαναβρίσκουν την αισιοδοξία της ζωής σε λιτές και στέρεες συνθέσεις, που επιτρέπουν στο φως και τον αέρα να τις διαπεράσει.

Το Άγιον Όρος υπήρξε ο τόπος-σταθμός της εξελικτικής του περιπέτειας, αφού εκεί, μαζί με τον φίλο του Στρατή Δούκα, έζησε την πνευματικότητα της Ορθοδοξίας και του μοναχικού βίου. Ζωγράφισε πάνω από 100 πίνακες και 60 έργα-σπουδές παρμένες από ειλητάρια, χρυσοΰφαντα, τοιχογραφίες, χειρόγραφα και εικονίσματα. Η συλλογή του Ιδρύματος Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη περιλαμβάνει αρκετά αριστουργήματα από αυτή την ενότητα.

Ο Παπαλουκάς δεν ασπάστηκε τα διδάγματα και τις απόψεις του φίλου του Φώτη Κόντογλου. Ακολούθησε τη δική του πορεία, κατακτώντας έτσι έναν ιδιότυπο προσωπικό τρόπο έκφρασης, συμφιλιωμένος με την παράδοση που πιστά ακολούθησε, μέσα από μια σύγχρονη εικαστική ματιά. Η δημιουργία, εξάλλου, ενός νέου πλαστικού χώρου, με την οικειοποίηση μιας οπτικής γλώσσας που έχει βασικό της στοιχείο το χρώμα, ορίζει την αισθητική του πραγματικότητα. Ο κόσμος του έχει δικούς του νόμους και ρυθμούς, όπως, για παράδειγμα, το γεγονός ότι δούλευε μόνο με τρία συμπληρωματικά χρώματα: κίτρινο, κόκκινο, μπλε, εκτός φυσικά από το λευκό. «Χρησιμοποιούσε τρεις βασικές κλίμακες χρωμάτων: την εμπρεσιονιστική για το ύπαιθρο κυρίως, την ελαφριά βυζαντινή και τη βαριά βυζαντινή. Έτσι, άλλοτε αντικαθιστούσε το cobalt με το ultramarine, το κίτρινο με την ώχρα ή τη σιένα και το κόκκινο lacque με άλλα πιο βαριά κόκκινα. Πάντα, όμως, τα χρώματα στην παλέτα ήταν τρία. Ορισμένες φορές, χρησιμοποιούσε και το πράσινο emeraude, που δεν ήταν δυνατόν να το φτιάξει με την ανάμιξη των τριών άλλων χρωμάτων» επισημαίνει ο Βασίλης Θεοχαράκης, αναφερόμενος στη δουλειά του δασκάλου του.

Ο Παπαλουκάς ποτέ δεν εφησυχάζει. Επιδιώκει επίμονα την κατάκτηση μιας νέας εικόνας, υιοθετεί στοιχεία των post-impressionistes, fauves και nabis. Από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '30 επιχειρεί μια άλλη προσέγγιση στην ερμηνεία και την απόδοση του φωτός με τη στιγμογραφία (pointillisme). Τα έργα του Παπαλουκά από την περίοδο της στιγμογραφίας μοιάζουν μ' ένα μωσαϊκό από ξεχωριστές χρωματικές ψηφίδες και εκείνο του γνώριμου εκφραστικού του ιδιώματος. Είναι στέρεα ισορροπημένα και υπολογισμένα με το μέτρο. Ο Παπαλουκάς επέστρεφε πάντα στη φύση έως το τέλος της ζωής του, προσφέροντας ένα έργο πλούσιο σε έμπνευση και παλμό που ανακαλύπτει και αναδεικνύει τον ποιητικό παράδεισο της Ελλάδας.

Τάκης Μαυρωτάς (Διευθυντής Εικαστικού Προγράμματος Ιδρύματος Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Βασίλη & Μαρίνας Θεοχαράκη)